खुट्टि सिँचाइ नहरको इतिहास, संघर्ष र वर्तमान चुनौतीहरू

राजकुमार साह
खुट्टि सिँचाइ नहरको निर्माण र यसको इतिहास लहान नगरको विकास र कृषिमा महत्वपूणर् योगदान पुर्‍याउने एउटा मुख्य परियोजनाको रूपमा चिनिन्छ। यसको सुरुवात २००६/००७ सालमा भएको थियो, चन्द्र शमशेरका पालामा, तर बाढीले हेडबक्स भत्किएको कारणले गर्दा यो परियोजना लामो समयसम्म रोकियो। यो घटना त्यसबेला खुट्टि सिँचाइ नहरलाई धेरैले सुख्खा नदि वा निरर्थक मान्दथे, तर केही दृष्टिवान् व्यक्तिहरूले यसलाई पुनःसञ्चालन गर्न सकिने सम्भावना देखे।

यो लेख खुट्टि सिँचाइ नहरको ऐतिहासिक पृष्ठभूमि, यसका समस्याहरू, पुनर्निर्माण प्रयासहरू, राजनीतिक संघर्ष र वर्तमान चुनौतीहरूमा आधारित छ। नहरको विकास प्रक्रिया कस्ता झञ्झावातहरूबाट गुज्रियो र अहिलेका समस्या कसरी समाधान गर्न सकिन्छ भन्ने सन्दर्भमा यस लेखमा चर्चा गरिएको छ।

खुट्टि सिँचाइ नहरको सुरुवात
२००६/००७ सालमा चन्द्र शमशेरका पालामा खुट्टि सिँचाइ नहरको निर्माण सुरु भयो। यसले लहान क्षेत्रका किसानहरूलाई सिंचाइको सुविधा प्रदान गर्ने उद्देश्य राखेको थियो। तर दुर्भाग्यवश, बाढीका कारण नहरको हेडबक्स भत्कियो र यो आयोजनालाई धेरैले व्यर्थको रूपमा हेर्न थाले। त्यस समयको प्रविधि र व्यवस्थापनमा रहेको कमजोरीका कारण, नहर निर्माणको पहिलो चरण असफल भयो र यसले धेरैलाई निराश बनायो।

यद्यपि, केही साहसी र जागरुक नेताहरूले यसलाई पुनर्जीवित गर्ने सपना देखिरहे। उनीहरूले खुट्टि नहरलाई पुनःसञ्चालन गर्न सकिने विश्वास राखे र यसका लागि विभिन्न प्रयासहरू पनि गरिरहे।

२०५१ सालमा भरत मोहन अधिकारी अर्थमन्त्री भएका बेला लहान क्षेत्रका किसानहरूको तर्फबाट पूर्व मेयर मुनि साहको नेतृत्वमा नहर पुनःसञ्चालनका लागि माग गरियो। २०५४ सालमा मुनि साह लहानका मेयर भएपछि यस नहरको पुनर्निर्माण र पुनःसञ्चालनको प्रयास सुरु भयो। सुख्खा समयमा नहर सफाइ गरियो र खुट्टि खोलाको छेउमा रहेका बिगाहा जमिनहरूलाई उकास गरियो। यसले लहानको कृषि क्षेत्रमा ठूलो फाइदा पुग्न थालेको थियो।

२०५४ सालमा मुनि साहको नेतृत्वमा भएको यस पुनर्निर्माणले नहरलाई नयाँ जीवन दियो र यसले स्थानीय किसानहरूलाई राहत दिन थाल्यो। गिरिजाप्रसाद कोइराला लहान आउँदा पनि मुनि साहले नहर सञ्चालनको माग राखेका थिए। यसले अझै बढी राष्ट्रिय ध्यान खिच्यो र नहरको सुधारका लागि केही पहलहरू हुन थाले।

२०६७ सालतिर पूर्व मेयर मुनि साह र नारायण उप्रेती (स्वामी) को संयुक्त प्रयासमा सिँचाइ विभागको साना सिँचाइ आयोजना प्रमुखबाट खुट्टि नहरको पुनर्निर्माणका लागि स्वीकृति मिल्यो। यसपछि नहरको पुनःसञ्चालनका लागि वार्षिक रूपमा बजेट विनियोजन हुन थाल्यो। यद्यपि, नहरको पुनर्निर्माणको वातावरणमा केही चुनौतीहरू देखा परे। मुनि साहको नेतृत्वमा एउटा समिति बनेको भए पनि, काम सुरु गर्न आवश्यक स्रोत र वातावरणको अभाव थियो।

२०७४ सालमा पुनःनिर्माणको प्रयास र विवाद
२०७४ सालमा मुनि साह पुनः लहानका मेयर बनेपछि, उनले सबै दलका प्रतिनिधिहरूको सहभागिता रहने गरी नहर पुनर्निर्माणका लागि एउटा समिति गठन गरे। यस समितिमा नारायण उप्रेती (स्वामी) अध्यक्ष भएका थिए। प्रदेशबाट टेन्डर गरी हेडबक्सको पुनर्निर्माण कार्य सम्पन्न भयो। खुट्टिमा बालुवाको बाँध बनाई नहर सफाइ गरी नहरमा पानी परीक्षणको काम पनि भयो।

तसर्थ, नहरको पुनःसञ्चालनका लागि विभिन्न प्रयासहरू सफलतापूर्वक सुरु भए। तर, कामको गुणस्तरमा गम्भीर समस्या देखियो, जसकारण ठेकेदार बैजनाथ साहलाई भुक्तानी रोकियो। यस समस्याले पुनर्निर्माण कार्यमा ढिलासुस्ती गरायो र नहरको पूणर् सञ्चालनमा अवरोध उत्पन्न भयो।

२०७९ मा नयाँ नेतृत्व र थप समस्याहरू
२०७९ सालमा महेश चौधरी लहानका मेयर भएपछि, उनले पहिले सञ्चालनमा रहेका धेरै कामहरू रोकिदिए वा उनीहरूको डिजाइन र इस्टिमेट परिवर्तन गरे। यस निणर्यले खुट्टि नहरको पुनर्निर्माण प्रक्रियामा थप अवरोध खडा गर्‍यो। यसबेला विजय गुप्ताले आफ्नो फेसबुकमा नहरमा ह्युम पाइप राखेर माथि पार्क बनाउने डिजिटल नक्सा सार्वजनिक गरे। पूर्व मेयर मुनि साहले यस डिजाइनलाई गलत ठहर गर्दै तत्कालै विरोध गरे। यद्यपि, केहीले उनलाई विकास विरोधीको आरोप पनि लगाए।

महेश चौधरीको कार्यकालमा खुट्टि नहरको पुनर्निर्माणको लागि ६ करोड रुपैयाँमा टेन्डर पास भएको थियो र मोबिलाइजेशन रकम पनि निकासा भइसकेको थियो। तर, यस योजनामा देखिएका विवादका कारण नहरको पुनर्निर्माण अझै थाती छ।

किसानहरूको संघर्ष र विवादित सम्झौता
अखिल नेपाल किसान महासंघ र किसान संघर्ष समितिले लामो समयदेखि नहरलाई पुनःसञ्चालन गर्न माग गरिरहेका थिए। उनीहरूको साझा मुद्दा थियो—खुट्टि नहरलाई ढलमा परिणत गर्नु गलत हो। किसानहरूले नहरको पुनर्निर्माणको माध्यमबाट आफ्नो खेतहरूमा सिँचाइको व्यवस्था गराउने आशा राखेका थिए।

तर, किसान संघर्ष समितिले हालै गरेको सम्झौतामा किसानहरूको मुद्दालाई छोड्दै सिँचाइ कार्यालय र परियोजनाको कार्यान्वयनमा सहकार्य गर्ने सहमति गरेको थियो। यो सम्झौताले किसानहरूलाई ठूलो धोका दिएको महसुस भएको छ। किसान महासंघले पनि यो सम्झौतालाई आलोचना गर्दै, यसले किसानहरूको वास्तविक समस्यालाई बेवास्ता गरेको र उनीहरूको हितमा नपुगेको बताएको छ।

समस्या समाधानका उपायहरू
खुट्टि सिँचाइ नहरको पुनर्निर्माणमा देखा परेका अवरोधहरूलाई हटाउन निम्न उपायहरू अवलम्बन गर्न सकिन्छः

सर्वपक्षीय सहमतिः नहर पुनर्निर्माणका लागि सबै राजनीतिक दलहरूको प्रतिनिधित्व रहनेगरी एक सर्वपक्षीय समिति गठन गर्न आवश्यक छ। यसले कामको पारदर्शिता सुनिश्चित गर्नेछ।

प्राविधिक पुनरावलोकनः नहरको वर्तमान अवस्थाको प्राविधिक अध्ययन गरी, यसका समस्या पहिचान गरी उपयुक्त समाधानको खोजी गर्नुपर्छ। नहरमा गुणस्तरीय निर्माणका लागि दक्ष जनशक्ति र प्राविधिक व्यवस्थापन आवश्यक छ।

स्थानीय किसानहरूको सहभागिताः नहर सञ्चालनका लागि स्थानीय किसानहरूको प्रत्यक्ष सहभागिता हुनुपर्छ। उनीहरूको सुझावलाई ध्यानमा राखेर योजनाहरू अगाडि बढाउनु उपयुक्त हुनेछ।

द्रुत कार्यान्वयनः टेन्डर पास भइसकेको योजनालाई छिटोभन्दा छिटो कार्यान्वयन गर्नुपर्छ। लामो समयदेखि रोकिएको पुनर्निर्माण कार्य तत्काल सुरु गरेर किसानहरूको समस्या समाधान गर्नुपर्छ।

राजनीतिक सहमति र समर्थनः स्थानीय राजनीतिमा देखा परेका विवादहरूलाई समाधान गर्न सबै पक्षको सहमति आवश्यक छ। खुट्टि नहर जस्ता महत्वपूणर् परियोजनामा राजनीतिक दलहरूले एकताबद्ध भएर काम गर्नु जरुरी छ।

खुट्टि सिँचाइ नहर लहानका किसानहरूको जीवनस्तर सुधार गर्न र लहानको कृषि क्षेत्रमा महत्वपूणर् योगदान दिन सक्ने परियोजना हो। यद्यपि यसको निर्माण, पुनर्निर्माण र सञ्चालनमा देखा परेका अवरोधहरूले यसलाई सफलतापूर्वक कार्यान्वयन गर्न सकेको छैन। राजनीतिक, प्राविधिक र आर्थिक समस्याहरूका कारण खुट्टि नहरको पुनर्निर्माण प्रक्रियामा ढिलासुस्ती भए पनि यसलाई पुनःसञ्चालन गर्न आवश्यक पहल तुरुन्तै गर्नुपर्ने देखिन्छ। किसानहरूको सिँचाइ समस्या समाधान गरेर, लहान क्षेत्रको समृद्धिमा योगदान पुर्‍याउन खुट्टि नहर एक प्रमुख साधन बन्न सक्छ।

(लेखक नेकपा एमाले लहान नगर कमिटिका अध्यक्ष हुन्)