संस्कृति, परम्परा र प्रकृति पूजाको पर्व छठ

संजय साह, लहान

तराई-मधेश क्षेत्रको सांस्कृतिक जीवनशैलीमा गहिरो नाता जोडिएको छठ पर्व एक अत्यन्त महत्वपूणर् लोकपर्व हो। यस पर्वको माध्यमबाट प्रकृति र जीवनको महत्वपूणर् अंशहरूको पूजा गरिन्छ जसले समाजका विभिन्न तहहरूलाई एकसाथ एकताको सूत्रमा बाँध्ने कार्य गर्दछ। यो पर्व विशेष गरी नेपालका तराई क्षेत्र र भारतका बिहार, उत्तर प्रदेश, झारखण्ड जस्ता राज्यमा मनाइन्छ र यसको पृष्ठभूमिमा असीम श्रद्धा र आस्थाको समागम रहेको छ। छठ पर्वमा सूर्य, जल, पृथ्वी, वायु, अग्नि र अन्य पञ्चतत्वको उपासना गर्ने परम्परा छ। यस लेखमा छठ पर्वको सांस्कृतिक महत्व, धार्मिक पृष्ठभूमि र समाजमा यसको योगदानलाई विश्लेषण गर्ने प्रयास गरिएको छ।

छठ पर्वको ऐतिहासिक र धार्मिक महत्त्व
छठ पर्वको आधार सूर्य पूजा हो। सूर्यलाई जीवनको, उर्जाको र आरोग्यको प्रतीक मानिन्छ। यस पर्वका दौरान सूर्य, चन्द्रमा, अग्नि, जल, वायु र पृथ्वीको पूजा गरिन्छ, जसका माध्यमबाट प्रकृतिको कृतज्ञता व्यक्त गरिन्छ। नेपालमा विशेष गरी मधेश क्षेत्रमा यो पर्व प्रत्येक वर्ष अत्यन्त श्रद्धा र आस्थासाथ मनाइन्छ। यस पर्वमा महिलाले विशेष व्रत राखेर सूर्यको उपासनासँगै परिवारको सुख-शान्ति र स्वास्थ्यको कामना गर्छन्। छठ पर्व प्राचीन भारतीय परम्परामा आधारित छ जसको आरम्भ सूर्य उपासक सौर्य सम्प्रदायबाट भएको मानिन्छ।

छठ पर्वको सामाजिक र सांस्कृतिक महत्व
छठ पर्वको सांस्कृतिक महत्व यो छ कि यस पर्वले समुदायमा सामाजिक समरसता र एकता स्थापित गर्दछ। विशेष गरी यो पर्व प्रत्येक जाति र समुदायमा समान सम्मान प्राप्त गर्दै एकसाथ मनाइन्छ। छठ पर्वमा समिलित सबै जाति र समुदायका मानिसहरू परम्परागत रीति-रिवाज अनुसार व्रत राख्छन् र सूर्यको पूजा गर्नका लागि जलाशय वा नदीका किनारमा एकत्रित हुन्छन्। यस पर्वमा माछा, मासु, लसुन, प्याज, कोदो र मसूरो जस्ता खाद्य वस्तुहरूको प्रयोग निषेध गरिएको हुन्छ र केवल सात्विक आहारका सामग्रीहरू प्रयोग गरिन्छ।

यस पर्वका क्रममा महिलाहरू विशेष रूपमा व्रत बस्ने गर्दछन् र पारिवारिक सुख-शान्ति र सन्तान सुखको कामना गर्छन्। उनीहरू पवित्र जलाशयमा स्नान गरी अन्न, फल, दूध र सख्खरको खीर पकाइन्छ र यी सबै सामाग्रीलाई पूजा गरेर प्रसादको रूपमा बाँडिन्छ। यी गतिविधिहरूले समाजमा आध्यात्मिक तथा सामाजिक समर्पण र एकताको भावना उत्पन्न गर्छ।

छठ पर्वका धार्मिक अनुष्ठान
छठ पर्वको धार्मिक प्रक्रिया चार दिनसम्म चल्ने गर्दछ। पञ्चमीको दिन व्रतको आरम्भ गरिन्छ। यस दिन व्रति महिलाहरू र पुरुषहरू पवित्र जलाशयमा स्नान गरी सूर्यमुखी खीर पकाउने र अन्य धार्मिक अनुष्ठान गर्छन्। त्यसपछि छठी माईको पूजा र उपासना गर्नका लागि विशेष गीत र भजन गाइन्छ। दोस्रो दिनको महत्व खर्ना पूजा हो जसमा विशेष रूपमा अन्न, फल र कन्दमूलको पूजा गरिन्छ। तेस्रो दिन अस्ताउँदो सूर्यको पूजा गरिन्छ र चौथो दिन उदाउँदो सूर्यको पूजा गरेर यस पर्वको समापन गरिन्छ।

छठ पर्वमा धर्म, संस्कृति र प्रकृतिको उपासना गरिन्छ र यस पर्वमा भाग लिनेहरू प्रायः एक समुदायको रूपमा एकत्रित भएर एकअर्कासँग सहयोग गर्दै अनुष्ठान सम्पन्न गर्छन्। यसले समाजमा सद्भावना र एकता वृद्धि गर्दछ।

छठ पर्व र प्रकृति पूजा
प्रकृति पूजा एक महत्वपूणर् अंश हो जसले जीवन र अस्तित्वलाई सहारा दिइरहेको छ। छठ पर्वमा सूर्यको पूजा मात्र नभई जल, पृथ्वी, वायु र अग्निको पनि पूजा गरिन्छ। यसले प्रकृतिका सबै महत्वपूणर् तत्त्वहरूको सम्मान गर्दछ जसले मानव जीवनलाई निरन्तर पोषण पुर्याउँछ। छठ पर्वमा प्रकृतिको महत्व बुझ्न सकिन्छ र यसले जीवन र पर्यावरणको संरक्षणको आवश्यकता प्रति चेतना जगाउँछ। यस पर्वको अनुष्ठानहरू प्रकृतिको धारा र ऊर्जा स्रोतहरूको एकता र सामूहिक सम्मानलाई व्यक्त गर्छ।

छठ पर्व र समाजमा समावेशिता
छठ पर्व केवल हिन्दू धर्मका मानिसहरूले मात्र मनाउने पर्व होइन, यसमा मुस्लिम समुदायका व्यक्तिहरू पनि भाग लिन्छन् र यो पर्व सबैको साझा पर्वको रूपमा परिणत भएको छ। यसको लोकप्रियता सबै समुदायका बीच फैलिएको छ। समाजका विभिन्न स्तरका मानिसहरू, चाहे उनीहरूको जात, धर्म वा पृष्ठभूमि जे भए पनि, यो पर्वमा समान रूपले भाग लिन्छन् र एकअर्कासँग सहयोग गर्दै यो पर्व मनाउँछन्। यसले समाजमा सहिष्णुता र समावेशिताको भावना बलियो बनाउँछ र सबैलाई एउटै रितिका अनुसार एकसाथ जोड्दछ।

छठ पर्व र समाजिक समरसता
छठ पर्वले समाजका सबै तह र तप्काका मानिसहरूलाई एकताबद्ध गरिदिन्छ। खास गरी, यो पर्व सामूहिक उर्जा र अनुष्ठानको माध्यमबाट सामाजिक समरसता र सहकार्यको सन्देश दिन्छ। छठको अवसरमा स्थानीय समुदायका विभिन्न जातिका र धर्मका व्यक्तिहरू एकै ठाउँमा जम्मा भएर एकसाथ पूजा गर्छन्। यसले जातीय भेदभाव र सामाजिक विभाजनलाई हटाउँदै एकता र भाइचारा को भावना पैदा गर्छ।

छठ पर्वको आधुनिक प्रभाव
आजकल छठ पर्वको प्रभाव केवल नेपालका तराई क्षेत्र र भारतका केही राज्यहरूमा मात्र सीमित छैन, यसको प्रभाव भारतको अन्य भागहरू र विश्वभर फैलिन थालेको छ। जहाँ-जस्तो स्थानमा सूर्य पूजक समुदायहरूको वास रहेको छ, त्यहाँ छठ पर्व मनाइन्छ। आधुनिक समयमा यो पर्व एक बहुसांस्कृतिक, बहुभाषिक र बहुजाति समाजका बीच सामूहिकता र सहिष्णुताको सन्देश दिन्छ।

छठ पर्वको समृद्धि र लोकप्रियता निरन्तर बढ्दो छ र यसका धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक मूल्यहरूले समाजलाई जोड्ने र एकताबद्ध गर्ने कार्य गर्दै आइरहेको छ।

छठ पर्व केवल सूर्यको उपासना मात्र होइन, यसले जीवनका सबै महत्वपूणर् तत्वहरूको पूजा गर्दै मानव जीवनलाई सम्बोधन गर्दछ। यो पर्व प्रकृति, परम्परा र सामूहिक एकताको प्रतीक बनिसकेको छ। विशेष गरी मधेश क्षेत्रको ग्रामीण समाजमा यसको सांस्कृतिक र सामाजिक महत्त्व अतुलनीय छ। छठ पर्वले एकताका सूत्रमा समाजलाई बाँध्ने कार्य गरिरहेको छ र यस पर्वको लोकप्रियता यसका धार्मिक, सांस्कृतिक र सामाजिक प्रभावको परिणामस्वरूप बढ्दो छ।